Un castro con certo magnetismo

Nunha desa xeiras nas que misturabamos cicloturismo e arqueoloxía, meu pai Xulio e máis eu chegamos á parroquia de Canedo, xa próxima ás terras de Bóveda e O Incio. Alí, nun Lameiro que ardera recentemente vimos, á tardiña, O Tesouro. Chaman así a unha modorra, un túmulo megalítico prehistórico, o que vén sendo unha tumba neolítica. No centro víase perfeitamente o burato que fixeran no seu día os buscadores de ouro. Na fochanca remanecía ergueita unha das lousas do dolmen orixinal, a cámara pétrea na que moraban os defuntos. Un veciño contounos a historia daquela escavación furtiva. Seica a comezos do século XX un home da aldea que viñera das Américas teimou en escaravellar no antigo monumento. Fíxose para iso cun libro, unha sorte de guía na que viñan os tesouros todos que os sarracenos deixaran no Reino de Galicia. Seica non apareceu riqueza algunha.

Roger e o seu gradiómetro fluxgate.

Roger e o seu gradiómetro fluxgate.

De seguro que o noso confidente de Canedo estaba a falar do afamado Ciprianillo, un volume que a min se me antolla copiado por amanuenses miopes e gardado no mosteiro italiano xurdido do maxín de Umberto Eco en No nome da rosa. Houbo un tempo en que nas feiras, antes do Calendario Zaragozano, sobranceaba como rei bibliográfico esa guía para atopar os tesouros dos antigos galigrecos. Como acontece en toda profecía, as indicacións eran ambiguas de abondo para permitiren unha interpretación libre dos indicios. Esta liberdade hermenéutica levou a un afuracamento xeralizado nos lugares habitados pola Mourindade. Como veremos máis adiante, o noso castro de San Lourenzo tampoco foi alleo a estas toupas humanas, soñadoras e cobizosas. Esta querenza polo ouro do campesiñado galego segue interesando a antropólogos e antropólogas. Uns consideran que os tesouros son a panacea dunhas comunidades labregas que, como os vikingos, vivían no lindeiro da subsistencia na súa terra, e soñaban con riquezas e metais preciosos.  Outras pensan que é unha angueira universal con raigames que veñen da Protohistoria, cando se agochaban xoias en fendas de rochas, nos pasos dos ríos ou nas enseadas das costas.

Roger e Helena na entrada do castro.

Roger e Helena na entrada do castro.

Eu sei de tres tesouros. Do primeiro faloume o meu tío avó Antonio, recén falecido ao escribir estas liñas, por mor do andazo que nos asola hoxendía. El era un home culto, catedrático de Psicoloxía en Salamanca, interesado de sempre no mundo do subconsciente. Especialista en Freud e Jung, transmitiume todo o abano de lendas dos mouros e mouras do castro de Chavaga. Mesmo lembraba como o seu pai, meu bisavó, viñera un día da feira de Monforte andando cun destes habitantes subterráneos do castro. A casa familiar, na aldea de Ríos, ao pe da estrada vella, inda corre co mote da Habanera. Unha das súas propiedades era unha viña, emprazada nun dos recintos do antiguo poboado fortificado, na súa aba meridional. Na cava da viña o bisavó topou cun púcaro cheo de moedas, que seica lle viñeron moi ben para unha das súas viaxes a Cuba. O segundo tesouro do que escoitei falar atopouse nunha parede na aldea de Nogueiras, en Cereixa. O meu avó Antonio, da casa dos Ayán, tenmo contado moitas veces. Na casa grande do Lugués, con capela e todo, nunhas obras, apareceu nunha parede un tesouriño de moedas de prata. Seica a miña tía Aurora, cativiña daquela, inda apañou unha moeda que se lle debera caír aos descubridores na corredoira entre as casas.

O terceiro tesouro apareceu nos anos da postguerra, na antiga casa reitoral de Cereixa, que foi derrubada na segunda metade dos anos 70. Seica viñeran dous homes cun plano antigo, escaravellaron na adega e toparon cun pote cheo de moedas. Seica algunha lle caiu de propina ao Antón da Dorinda. Un dos fillos foi o primeiro en calzar zapatos no barrio da Ponte. Estes son os tesouros dos que teño noticia certa. Cantos haberá en cada parroquia do país! Como hai conciencia destes achádegos, hai esperanza de atopar baixo terra o ouro dos mouros. Todo o mundo sabe que non é doado e que, para iso, hai que ter ciencia, talento ou un don. Na economía moral labrega había un respecto reverencial polos especialistas: os matachíns, os augardenteiros, os compostores, os ferreiros. Nese top técnico atopábanse os zahoríes, os que tiñan a variña máxica para atopar acuíferos subterráneos. Coma os bruxos dunha aldea etíope, ou os augures romanos, o seu criterio era lei á hora de elixir o solar para unha nova casa. Estes radiestesistas son quen, segundo eles, de detectar fluxos magnéticos e estímulos eléctricos baixo terra.

DSC_1920

Os arqueólogos, a diferenza dos especialistas do mundo rural, somos un elemento alleo, descoñecido, até non hai moito. Como os da Confederación Hidrográfica, o SEPRONA ou os do Catastro, somos enviados dalgo tan perigoso como o Estado, da Xunta, dos últimos monstros da tradición galega, en perfeita definición do meu colega Manuel Gago. Sen embargo, na memoria popular consérvase o nome de escaravellos humanos que procuraron tesouros, guiados por un don ou por un Ciprianillo. Esta tradición fai que os arqueólogos sexan vistos con certa curiosidade. Se fan buratos nos lugares dos mouros, como fixeron outros antes, cómpre concederlles o beneficio da dúbida. Así é todo, os indíxenas desconfían do saber-facer desta xente estudiada. Co paso do tempo decátome de que un dos procesos máis difíceis de asimilar polos profanos da Arqueoloxía son os procesos erosivos e deposicionais. Non se entende que aparezan os muros dunha casa baixo un metro de terra e coios. O escepticismo é moi grande, sobre todo por parte daqueles que se criaron na aldea e ían ao monte coa avenza. O meu tío Vicente, sobriño de José Puente, o noso Sísifo de Cereixa, xogaba á billarda de cativo na pendente da parede, dende o máis alto do parapeto da muralla da croa do San Lourenzo. Coma el, O’Regueiro na vida sentiu falar de que houbese casa ningunha dentro do castro. Iso si, sabían que os mouros se metían dentro polo Burato que leva seu nome. E que hai un túnel dende alí até o río, que pola noite síntese a roldana de ouro do pozo. E que hai unha trabe de ouro e outra de alcatrán. Quen dea coa primeira será inmensamente rico, mentres que se se topa coa segunda estouparía Cereixa enteira.

Avisados imos. Con estes precedentes, a nosa decisión foi botar mao dunha maxia nova: a ciencia arqueolóxica. E, para iso, chamamos a uns arqueólogos que son os zahoríes do patrimonio arqueolóxico: Roger e Helena. Estes cataláns son especialistas na utilización dun método que se chama prospeción xeofísica e que complementa os traballos previos de teledetección e de prospeción da superficie. Este tipo de traballos apenas se tiña feito en Galicia. De certo, foi a primeira vez que se aplicou nesta zona do país. O obxectivo da roza e limpeza do interior do castro, feita con mestría polos nosos colegas de Becerreá, Romanía e Marrocos, foi precisamente este: deixar a croa como unha patena para poder usar eses trebellos diabólicos que recoñecen o que hai baixo terra. En vez dos bimbios dos zahoríes, Roger e Helena empregan gradiómetros para medir as características magnéticas do chao. Este método é moi eficaz en sitios como San Lourenzo, de natureza sedimentaria (arxila e area) e sen sustrato rochoso. Sen embargo, como veremos, os derrubos de pedras das construcións que hai debaixo do castro, van dificultar moito a interpretación dos datos. Pola súa vez, a presenza de centos de pequenos tocóns impiden complementar o traballo coa aplicación dun xeorádar, que permite chegar a unha meirande profundidade e albiscar os cambios nas trazas urbanas ao longo do tempo.

As zonas nas que se ten empregado lume, chegando a combustións que superan os 650º producen anomalías moi claras no campo magnético. Así pois, son doados de documentar os restos de actividades metalúrxicas (escouras de ferro), de lareiras…. ou dunha trabe de alcatrán. Tamén o recheo de terra de gabias e foxas é detectado con facilidade por estes aparatos. Durante dous días, Roger e Helena, como se fosen técnicos de raios X, rastrexaron todo o interior da croa do castro. Nun dos veraos máis secos que se recordan, choveu naquelas xornadas do mes de xuño de 2016. Non voltaría caír auga en meses. Naquel ambiente chuviñento e morriñento sentimos á tardiña as badaladas que avisaban dende a igrexa do falecemento dun dos veciños máis vellos, o Xesús do Campelo. Resonancias magnéticas da terra, e resonancias acústicas no ar para falarmos do pasado.

Así conseguimos ter unha sorte de radiografía do castro de San Lourenzo. O emprego de programas informáticos permite converter esa imaxe codificada ao estilo do Canal Plus nos anos 90 nun plano no que se albisca a forma de antigas construcións. Doutra volta, había evidencias claras de anomalías de orixe antrópica (humana), e dicir, producidas por actividades de combustión e pola presenza de artefactos metálicos. Xa que logo, dispuñamos de novos indicios que redundaban na hipótese inicial: probablemente estiveramos diante dunha coroa mineira, dun poboado metalúrxico especializado no ferro, ou no ouro?

Tocaba agora convencer a propios e extraños de que unha antiga aldea existiu tralas regatas e paredes do castro do San Lourenzo. Alomenos unha cousa acadamos deseguro co gradiómetro: non tocar a trabe de alcatrán e saír voando todos polos aires. Algo que nos agradeceu a veciñanza.