Expedición arqueolóxica ao castro de San Lourenzo, 1987. Foto de Xulio Ayán.
Papá ensinoume a baixar polas pendentes súpetas do monte, cos calcañares debuxando no chao zigue-zagues coma os meandros do río de Cereixa. Sempre me lembro de el cando agatuño o parapeto do castro. Naquela primeira exploración, da que falei no anterior post, a cinsa aínda fumegaba. Unicamente restaban en pé, fachendosas, as xufreiras, coa súa cortiza, todo un superpoder a proba de hecatombes. Dende o alto da parede (os arqueólogos chámanlle muralla) puidemos ver no fondo da regata (os arqueólogos din que é un foxo) o Burato dos Mouros (os arqueólogos falan dunha galería mineira). Non entendo moi ben esta manía dos científicos de batizar de novo lugares e cousas que xa teñen nome. Aquela tarde de descoberta, papá lembrou cun aquel solemne aquel discurso do xa citado Álvaro Cunqueiro, cando entrou a formar parte da Real Academia Galega, e no que falaba de tesouros novos e vellos: mentres sigamos crendo en mouros e tesouros, na nosa pobreza seguiremos sendo inmensamente ricos. E cando rematou a frase, que sempre acompañaba coa mao dereita, nun xesto inconfundíbel, unha abella, rabiosa e índa afumada polo lume, picoulle na testa. Eu, que xa lera Tumbas, Deuses e Sabios de Ceram, vin naquilo un sinal premonitorio da maldición do Burato dos Mouros. O burato negro.
O Burato dos Mouros, tralo desbroce en xuño de 2016.
Non fai falla ser Eduard Punset para saber que nos buratos negros se agochan os misterios do tempo e do universo. Os arqueólogos, cando comezan a escavar un sitio, acaban inmersos no seu particular burato negro, onde teñen que esclarexar cuestións vencelladas ao espazo (xacemento), á materia (o rexistro) e ao tempo (cronoloxía). O Burato dos Mouros é a porta ao mundo soterrado. Aquí tiñan os mouros unha cadea de ouro para coller a auga no río. Seica de noite sentíase rombar a roldana. Este Burato é un pasadizo para viaxar no tempo. Esta fochanca fica nunha parcela do meu padriño Vicente, de Nogueiras, por riba da canteira de area que foi súa. Na casa da súa familia, os Puente, sentín sempre os contos dos encantos da Mourindade, do bico de mamá e as tías, nos días de matanza e cocedela. As mulleres amasaban na artesa e os homes enfornaban. A Pepita, miña madriña, gravaba en cada molete coas dedas cadansúa cruz, e botaba sempre un responso: Que San Mamede o levede e que San Vicente o acrecente! Polo que vexo esta mistura de santos e mouros non é cousa só do San Lourenzo. Estes seres encantados gardaban fartura e tesouros dentro do castro. Xa que logo, esta fochanca metía medo aos raparigos, pero por outra banda, atraía a curiosidade dos veciños de Cereixa.
Entrada atuada á galería do Burato dos Mouros.
Non sei se esa posibilidade de acceder ás riquezas dos mouros foi a que levou a José Puente a converterse no Sísifo da parroquia. Os Puente emigraran a América, a Cuba e Arxentina. O solteiro José voltou á aldea e deulle a nacida de pasar as tardes no Burato dos Mouros, traballando coma un castor nun río do Québec. Aínda que, pensándoo ben, foi a primeira toupa, isto é, o primeiro arqueólogo da parroquia. Sen saber moi ben porque, o Pepe escavaba dentro do Burato, retiraba o entullo e ao día seguinte volvíao introducir na galería. Da súa angueira exploratoria remanece unha pequena escombreira, coma o serrín que deixa a couza na madeira, pero feita de coios riarengos, neste caso. En verdade, este tío do meu tío Vicente tomou ben en serio aquel consello de Píndaro co que un francés, Camus, precisamente, iniciaba o seu ensaio Le Mythe de Sisyphe: “Non te afanes, alma miña, por unha vida inmorrente, pero esgota o ámbito do posíbel”.
Pablo Camarero, compositor do tema O Burato dos Mouros, actuando no Burato, na romaría de San Lourenzo 2017. Foto de Helena Cerviño.
Pero José Puente non foi a única toupa humana que por aquí pasou. Papá era profesor de Literatura e amosou sempre un respecto reverencial polos docentes de antano. Foi a el a quen escoitei por vez primeira o nome de Don Esteban. Pronunciouno á par doutra expresión: cousas da guerra. Supoño que se refería á mesma guerra á que fora o meu clon do pasado, José Regueiro O’ Regueiriño (do que xa vos falei), os meus avós, e os avós dos meus amigos de Cereixa, fillos de emigrantes coma min. Don Esteban era un mestre que andaba escapado, acobillado ou refuxiado, eran as tres acepcións coas que se adoitaba describir a súa situación. Eu, claro, non podía maxinar un mestre meu do colexio Álvarez Limeses de Pontevedra, aprendendo a lección agochado nun armario ou disfrazado como Mortadelo. En todo caso, a cousa non debeu ser de broma. Cando a guerra, xente armada sacaba das súas casas homes que non fixeran nada e matábanos de noite nas estradas e nos camiños. O terror daquel verao do ano 1936 fixo que persoas se agochasen para salvaren a vida. Os xornalistas Manu Leguineche e Jesús Torbado escribirán ao ano de nacer eu un libro, titulado As toupas, no que entrevistaron a 24 destes supervivintes que pasaron anos como alimañas resgardados en tobos, faiados, falsos teitos, adegas e un senfín de escondites. Don Esteban non sae no libro, pero debería.
Romaría de San Lourenzo 2019. Actuación musical no Burato dos Mouros, en recordo de don Esteban. Foto de Ursula Neilson.
Chamábase Esteban Quiñones Nistal (1907-1990) e era un mozo do pobo leonés de San Cristóbal de la Polantera. Antes da guerra fora concelleiro no Concello e colaboraba coa Casa do Pobo da localidade. Cando os militares se fan coa vila, o republicano Esteban fuxe e chega a Cereixa, onde se refuxia na casa dos seus familiares en Nogueiras, a Casa de don Pedro, mansión fidalga. Durante os anos da guerra, contaba con tres refuxios, segundo o grao de perigo. O primeiro era unha habitación apartada na pranta alta da casa. O segundo, un zulo a rente do patio, tapado cunha lousa monumental. Cando a cousa se poñía mal de verdade, había unha terceira vía de escape: cruzar o río, rubir ao castro e entrar no Burato dos Mouros. A veciñanza conserva na memoria coleitiva a imaxe de don Esteban vadeando a presa, a ombros dun parente alto, o Gumersindo, reconvertido nun San Cristovo xigante. Finalmente, en 1942, cando Camus falaba dos heroes absurdos no seu Mito de Sísifo, Esteban entregouse ás autoridades militares. Foi xulgado en consello de guerra e condanado a 12 anos de cadea. En 1945, o ditador Franco promoveu unha amnistía (nunha tentativa de facer as paces cos vencedores da 2ª Guerra Mundial) e o noso home ficou como desterrado en Cereixa. De soterrado a desterrado, iso pode considerarse un ascenso. Esteban non sería oficialmente ceibe até 1959. En Nogueiras acabou casando e impartido clases como mestre particular. De aí o don de Don Esteban. O último habitante humano do Burato dos Mouros, heroe nun tempo absurdo.