E ti que vas ser de maior?
Arqueólogo, dixo el. Talvez. Lera un tratado e atraérao, máis que o propósito mesmo de atopar algo, o método. Era un traballo silencioso. Ese preámbulo de cuadricular un espazo e facer a escavación. Era un método que servía para todo tempo. Non só para as ruínas do pasado.
Manuel Rivas, Os libros arden mal
Papá agarimaba os libros tal como fan os mouros dos castros cos seus tesouros. No bosque encantado da súa biblioteca sobranceaba un estante no que acougaban como vagalumes obras clásicas de autores galegos. Contra todo pronóstico, alí compartía espazo, canda poemarios e antoloxías de contos, unha guía turística titulada Pontevedra, Rías Bajas (editorial Everest, 1969) escrita polo pai do realismo máxico galaico, Álvaro Cunqueiro. Este libriño pasou a se converter na miña infancia nunha auténtica obsesión, non polos seus contidos nin o seu valor literario, senón pola fotografía na que se recollía unha das cabanas celtas reconstruídas no castro de Santa Trega (A Guarda). Eu quería erguer coas miñas maos unha choupana castrexa na aira da casa do meu avó O’Corenta, na aldea da Ponte, parroquia de San Pedro de Cereixa, concello de A Pobra do Brollón, partido xudicial de Quiroga, provincia de Lugo. A imaxe do cabanote, co seu vestíbulo como unha tenace de cangarexo e o teitume de colmo, reviviu no meu maxín daquela grazas tamén a un coleccionable da editorial granadina Genil sobre a Historia de España en Cómic. Na entrega adicada aos pobos prerromanos, unha das estampas recreaba o espazo doméstico dun castro galaico, cun guerreiro en primeiro plano limpando a súa espada, ao pé dunha réplica da famosa casa de Santa Trega. Foi nese intre, na primavera de 1985, ao rematar de ler o fascículo semanal, cando decidín que de maior quería ser arqueólogo.
Libro clásico de divulgación da arqueoloxía, edición de 1985.
Ilusionado co meu proxecto de Arqueoloxía Experimental, decidín levar á prática o meu propio plan de cabana celta no solar da aira da casa da Ponte, facéndolle a competencia ao palleiro tradicional. Isto de facer cabanas é moi de filósofos centroeuropeos, e non de chancas coma min. O arquitecto Alberto Ruiz de Samaniego, nun artigo titulado Al borde del mundo habitable. De cabañas y trazas de ausencia, reproduce un extracto dunha carta enviada dende Sils por Nietzsche ao seu colega Carl von Gersdorff en 1883:
Ai, cantas cousas están aínda agochadas dentro de min e queren converterse en verba e forma! Non hai arredor de min silenzo, altitude e soidade suficientes para que eu poida sentir as miñas voces máis íntimas! Gostaría de ter cartos abondo como para poder construirme aquí unha sorte de cabana ideal: isto é, unha casa de madeira con dúas habitacións; e para sermos máis precisos, nunha península que se adentra no lago de Sils, onde antano se erixía unha fortificación romana.
Devezos filosóficos que serían herdados por outros que viñeron despois, como ese Martin Heidegger que procuraba o espírito do lugar na súa existencialista choupana da Selva Negra.
No meu caso eu non quería unha cabana para pensar, senón para viaxar no tempo. Na fase de anteproxecto adiquei tempo e recursos á captación de materias primas, apañando fentos nas leiras da aldea. Durante os tres días de festa da parroquia, erguíame cedo e percorría os lameiros, campazos e carballeiras de arredor da igrexa, á procura das variñas de bambú dos foguetes que os da comisión guindaban ao ceo na procesión, ao paso dos nosos santos, San Brais, a Virxe do Rosario e o San Pedro, como paso previo á sesión vermú. Estas varas serviríanme para artellar o armazón sobre o que pousar o teito de colmo. Xa se sabe que todo pinche comeza a casa polo tellado. Eu xa vía a choupana rematada. En Cereixa a arquitectura tradicional ergueuse con coios de cuarcita procedentes da bacía sedimentaria do río. Cara ao poniente, na depresión de Lemos, combínanse os coios co pallabarro e o adobe, mentres que cara ao naciente, nas estribacións da Serra do Caurel, empregábase o xisto e a lousa. Seguindo a tradición, fun facendo acopio de coios para erguer as muradellas do meu cabanote, duns 4 m de diámetro. Lembro que ao cavar unha pequena gabia para os alicerces topei cunha moeda de El-Rei Afonso XIII, todo un presaxio que interpretei coma un excelente augurio. Sen barro nin ripios de ninguna clase, á terceira fiada, a obra non se poñía de cara. Decidín entón, por non paralizar a obra, reorientar a miña actividade á composición do enxoval doméstico da cabana céltica. Fun á casa vella e apañei unha xerra de Gundivós, parroquia de Sober con sona de bos ceramistas. Estes potes teñen unha cor moura moi característica, que se acada polo emprego de piornos no proceso de combustión. A xerra da casa vella recordábame moito ás típicas xerras castrexas da Rías Baixas coñecidas como xerras Toralla. Ao pouco de facerme con ela, armouse un rebumbio considerábel na casa. O meu avó, O’Corenta, baixou as escadas feito un basilisco, cun monllo de ortigas nunha mao e o cinto ao ar coma unha cóbrega selvática, instándome a retornar ao seu contexto orixinal o pote no que, segundo el, facía té a boa da súa avoa. Isto do té sempre me sonou a excusa barateira. Non maxinaba esta familia labrega a fins do século XIX bebendo o té das cinco, como victorianos coa deda maimiña ergueita, termando do pocillo. Anos despois, lendo a Ánxel Fole, reparei en que antano se cultivaba o té nesta nosa Terra Brava.
A parrocha feita polo Corenta na aira da Ponte en 1985.
Sexa como for, o incidente foi un duro golpe para o meu proxecto. E alí foi cando o meu tío Suso O’Corenta -canteiro, compositor, enterrador, tamborileiro, badaleiro- decidiu botarme unha mao. Nunha hora fíxome unha parrocha. Isto requiere unha explicación. A nosa variante dialectal do galego é moi ricaz en matices retranqueiros. Hai verbas e verbas. Unha delas é papuxa, que tanto serve para nomear o sexo feminino coma un paxaro que se cazaba con esparrelas e nutría de carne unhas vizosas empanadas con grande sona nesta terra de Lemos. Outra palabra desta caste sensual é parrocha. Pero aquí en Cereixa non só significa iso. Deste xeito tamén se alcuman as choupanas de colmo, caxatas e ramaxes que os paisanos erguían para vixiar as viñas, colleitas e árbores frutais. A parrocha era un espazo doméstico efémero, concibido coma un moderno observatorio ornitolóxico. Estes cabanotes non diferían moito das máis vellas casas ergueitas polos nosos devanceiros paleolíticos, sen ir máis lonxe. Conservo como ouro en pano unha fotografía na que aparezo posando diante da porta da miña parrochiña celta cunha lanza de madeira e a tapa dunha grande óla de cobre para facer o caldo como escudo. Todo un guerreiro galaico con caetra.
A miña febre arqueolóxica foi a máis dende aquela. Mamá sabe que a miña afeción polos castros veume antes de mesmo nacer, cando nunha excursión ao castro de Viladonga, ela, embarazada de min, tropezou e caíu por un tramo do parapeto embaixo. Foi un pequeno susto que quedou en ren, malia que, pensándooo ben, creo que eu nunca me din recuperado dese moquetón. O caso é que o bo de papá tentou sempre encarrilar esta miña inxenua querencia científica. En 1987 levoume ver escavacións arqueolóxicas que facía o Museo de Pontevedra e agasalloume con dous libros, un polo santo e outro polo cumpreanos: La Arqueología. El pasado a nuestro alcance e Introducción al estudio de la Prehistoria y la Arqueología de Campo. E efectivamente, papá sabía que o pasado estaba ao noso alcance con só pasar a soleira da porta da casa da Corenta. O verao daquel ano houbera unha vaga de lumes que se cebara cos montes da parroquia. Un dos lugares carbonizados foi o castro d’Alende, tamén coñecido como San Lourenzo. Papá decidiu que tiñamos que ir alá a explorar, a facer verdadeira Arqueoloxía de Campo. Papá sabía que aquel lugar era un poboado fortificado da Idade do Ferro, coñecía ben as cousas que escribirán os galeguistas como Vicente Risco ou Florentino López Cuevillas, manexaba unha visión máis ou menos científica da paisaxe. Pola contra, a miña mai bebía directamente da tradición oral, e vía o castro como un sitio de perigos, coma o espazo da Mourindade. Cando estabamos a sacar as bicicletas da palleira, mamá pediunos que tivesemos conta das cóbregas do San Lourenzo, que aquel era o sitio delas. Mesmo viran alguna vez unha serpe mamar dos tetos dunha vaca. A verdade é que non lle fixen moito caso. Eu era un emisario da ciencia, inimiga do mito e das supersticións vulgares.
No castro de San Lourenzo, 1987. Foto de Xulio Ayán.
Chegamos ao castro. Un manto de cinza cobría a croa, inzada de carqueixas e piornos queimados. Papá ía explicándome as trazas do pasado. A muralla de coios víase perfeitamente e tamén as ruínas dun edificio onde dicía o Gerardo d’Alende que estivera a capela do San Lourenzo. Alí levei un dos sustos meirandes da miña vida. Nun curruncho da ermida, sobre as pedras requecidas polo lume e a calor abafante do verao, ollábanos de fite unha cóbrega enroscada que recordo inmensa. Tamén se vían camisas de serpe esparexidas, de cando mudan de pel, trala invernía. A miña mai tiña razón. Papá tranquilizoume e fomos á zona do adro da ermida, onde topamos un grande coio cun pequeno cadrado cicelado no centro, posiblemente o soporte dunha coluna de madeira do porche. Este elemento construtivo rematou sobre a roda traseira da miña bici Orbea de cor verde, con destino á miña parrocha protohistórica da aira. Co tempo souben que aquilo fora un atentado contra o Patrimonio Cultural. Non sería o único.